«Μέλι»
Πηγή: http://honeymell.blogspot.com/2010_04_01_archive.html
Το μέλι για τους Κυπρίους της οθωμανικής και νεότερης περιόδου εθεωρείτο συστατικό γλυκών και όχι άλλων φαγητών. Η ιδέα αυτή απαντάται στο λαϊκό παραμύθι «Ο Ακίνητος». Το παραμύθι «Ο Ακίνητος» διηγείται την ιστορία της βασιλοπούλας Ευγενίας. Όταν ο πατέρας της κάλεσε τις κόρες του να του πουν πόσο τον αγαπούν, οι δύο πρώτες είπαν ότι τον αγαπούν σαν το μέλι και σαν τη ζάχαρη (Κληρίδης 1960, 80).
Ονομασία - Προέλευση
Το μέλι είναι η παχύρρευστη ουσία που παράγουν οι μέλισσες και έχει γλυκιά γεύση και πολλά θρεπτικά συστατικά (Μπαμπινιώτης 2005, λήμμα μέλι,το, 1069).
Με τη λέξη μέλιν εννοείται το μελισσομέλι, σε αντίθεση με το μαυρόμελον, λέξη με την την οποία δηλώνεται η γλυκαντική ουσία, το σιρόπι από τα σταφύλια ή τα χαρούπια (χαρουπόμελον) (Κυπρή 1979 [2002²], λήμμα μαυρόμελον,το, 302).
Ο τρύγος του μελισσιού συνήθως λάμβανε χώρα στα τέλη Σεπτεμβρίου. Ο μελισσοκόμος αφαιρούσε τη μια πλευρά από τα τζ̆ιβέρκα από τα μελίσσια και τα έβραζε σε χαρτζ̆ίν. Στο χαρτζ̆ίν ο μελισσοκόμος έριχνε ένα ποτήρι νερό για να δημιουργηθούν ατμοί και να λειώσουν πιο εύκολα οι πλάκες με το μέλι. Με το χέρι ανακάτευε τις πλάκες μέχρι να λειώσουν και έσφιγγε τη λειωμένη μάζα με το χέρι. Στο χαρτζ̆ίν έσταζε το μέλι ενώ τα ποτζ̆ερκά τα έριχνε σε ζεστό νερό (Φιλοθέου 1980, 81).
Λειτουργικός Συμβολικός Ρόλος
Το μέλι χρησιμοποιούνταν ως γλυκό, στις περιοχές που η διαθεσιμότητα χαρουπόμελου και εψήματος ήταν περιορισμένη. Με το μέλι σέρβιραν γλυκά όπως τα ξεροτήανα, τα δάκτυλα και τις πισ̆ίες (Κυπρή - Πρωτόπαπα 2003, 255, 258). Επίσης, το χρησιμοποιούσαν στον καϊκανάν (Φιλοθέου 1980,83).
Το μέλι για τους Κυπρίους της οθωμανικής και νεότερης περιόδου θεωρούνταν συστατικό γλυκών και όχι άλλων φαγητών. Η ιδέα αυτή απαντάται στο λαϊκό παραμύθι «Ο Ακίνητος», που διηγήθηκε στον Νέαρχο Κληρίδη ο Αντώνης Μπέης 87 ετών από τη Γιαλούσα. Το παραμύθι «Ο Ακίνητος» διηγείται την ιστορία της βασιλοπούλας Ευγενίας. Όταν ο πατέρας της κάλεσε τις κόρες του να του πουν πόσο τον αγαπούν, οι δύο πρώτες είπαν ότι τον αγαπούν σαν το μέλι και σαν τη ζάχαρη. Η Ευγενία όμως είπε πως τον αγαπά σαν το άλας. Εκείνος θύμωσε και την πάντρεψε με τον Ακίνητο, ένα παράλυτο νέο και ούτε προίκα της έδωσε ούτε παλάτι. Η βασιλοπούλα όντας σοφή κατάφερε να θεραπεύσει τον Ακίνητο. Ο Ακίνητος δούλευε ως έμπορος και κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του βοήθησε έναν γέρο, ο οποίος του έδωσε καρπούζια με διαμάντια και ρόδια με μαργαριτάρια. Έτσι, η Ευτυχία και ο Ακίνητος απέκτησαν τα πλούτη και το παλάτι που ο βασιλιάς τούς αρνήθηκε. Έκαναν πολλές αγαθοεργίες και έγιναν γνωστοί στο βασίλειο. Η φήμη τους έφτασε μέχρι τα αφτιά του βασιλιά που τους επισκέφτηκε για δείπνο. Τότε η Ευτυχία μαγείρεψε μόνο με μέλι και ζάχαρη. Ο βασιλιάς παραπονέθηκε για το φαγητό και τότε η Ευτυχία τού είπε την ιστορία του. Με αυτό τον τρόπο ο βασιλιάς κατάλαβε το λάθος του και η Ευτυχία αποκάλυψε την ταυτότητά της, συγχωρώντας τον. Για να ευχαριστήσει την κόρη του και το γαμπρό του, τους έστεψε αμέσως βασιλείς.
Ο βασιλιάς σ’αυτό το παραμύθι απορρίπτει τα φαγητά που ήταν μαγειρεμένα με μέλι και ζάχαρη.
«Ὁ βασιλέας γεύκεται ἕναφ φαΐ, γεύκεται ἄλλον, ἄλλον, τὸ ψουμίν, τὴ σαλάταν, ἔν τρώει, μὲ τζ̆εῖνος μὲ ἡ παρέα του. "Ἔπαρε βασιλέα μου", λαλεῖ του ὁ Ἀκίνητος, "ἐπαίρνετε, ὀξὰ’ς σᾶς ἀρέσαν τὰ φαγιά μας." "Ἀμμἀ ’ντα λό’ς τὰ μαειρέψετε" λαλεῖ του ὁ βασιλέας. "Τώρα νἄρτ’ ἡ νοικοτζ̆υρὰ μου νὰ μᾶς πῆ" [...] "Ἔλα πέ μας", λαλεῖ της ὁ βασιλέας, "εἶντα λὸς ἔκαμες τὰ φαγιὰ σου τζ̆’ ἔν τρώουνται;" "Ἔκαμά τα οὗλλα μὲ τὸ μέλιν τζ̆αὶ με τὴ ζάχαρη", λαλεῖ ἡ κοπἐλλα [...]» (Κληρίδης 1960, 80. Αποδελτίωση: Μαρία Τσαγγάρη).
Στο τραπέζι που ακολουθούσε το λόγιασμαν, την πρώτη συνάντηση δηλαδή των νέων που επρόκειτο να παντρευτούν και των οικογενειών τους, προσφερόταν μέλι με καρύδια ή αμύγδαλα. Στο ίδιο τραπέζι προσφέρονταν επίσης περιστέρια (Χριστοδουλίδης 1994, 115; Μαυροκορδάτος 2003, 329).
Για τη θεραπεία του παμπακά, άφθες μέσα στο στόμα του μωρού, διάβαζαν μέλι κάτω από τα άστρα και του άλειβαν τα χείλη (Πρωτοπαπά 2009, 555).
Αποτελούσε σύμβολο της αγνότητας, της αγάπης και της εργατικότητας και γι’ αυτό προσφερόταν στο τραπέζι μετά το λόγιασμαν (Χριστοδουλίδης 1994, 115).
Συμπληρωματικές Πληροφορίες - Βιβλιογραφία
Υπάρχουν δύο γραπτές πηγές στις οποίες αναφέρεται το μέλι και απέχουν πέντε τουλάχιστον αιώνες:
Ο Πλίνιος (1ος αι.μ.Χ.) στο έργο του, Φυσική Ιστορία, αναφέρει την Κύπρο, την Κρήτη και την Αφρική για την αφθονία του μελιού της.
Ο Κασσιανός Βάσσος (6ος - 7ος αι. μ.Χ.) στο έργο του, Περί γεωργίας εκλογαί, αναφέρει ότι το καλύτερο μέλι στην Κύπρο το έφτιαχναν στους Χύτρους (περιοχή Κυθρέας).
«Αλλού δηλαδή γίνονται κερήθρες αξιόλογες για το κερί τους, όπως στη Σικελία, στο Αβρούτσι, αλλού για την αφθονία του μελιού τους, όπως στην Κρήτη, στην Κύπρο, στην Αφρική» (Πλίνιος, Φυσική Ιστορία 11.33 στο Χατζηιωάννου 1975, τ. Δα', 349 )
«...κι από το Κυπριακό το Χύτριο (μέλι είναι το πιο καλό)...» (Κασσιανός Βάσσος, Περί γεωργίας εκλογαί 15.7 στο Χατζηιωάννου 1975, τ. Ε', 62-63)
Ο Πλίνιος αναφέρει την Κύπρο σε σχέση με την αφθονία του μελιού στο χώρο (Pliny 1983, 11.33, τ. 3, 452).
Από τα ποτζ̆ερκά, ο μελισσοκόμος παρήγαγε τον πομελίτη, που ήταν γλυκός ζωμός. Ο πομελίτης χρησιμοποιούνταν στην παρασκευή γλυκυσμάτων αλλά ήταν κατώτερο προϊόν του μελιού. Με ό,τι απέμενε από τα ποτζ̆ερκά έφτιαχναν κεριά (Φιλοθέου 1980, 81).
Κληρίδης Ν. (1960), «Κυπριακά παραμύθια, Μέρος Β΄: Διάφορες διηγήσεις», Κυπριακαί Σπουδαί ΚΔ΄, 1-110 (Λαογραφικό παράρτημα, VII).
Κυπρή Θ. Δ. (επιμ.) (1979 [2002²]), Υλικά διά την σύνταξιν ιστορικού λεξικού της κυπριακής διαλέκτου, Μέρος Α΄, Γλωσσάριον Γεωργίου Λουκά, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XLI, Λευκωσία.
Κυπρή Θ. - Πρωτοπαπά Κ. Α. (2003), Παραδοσιακά ζυμώματα της Κύπρου. Η χρήση και η σημασία τους στην εθιμική ζωή, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, ΧVIII, Λευκωσία.
Μαυροκορδάτος Γ. Ι. (2003), Δίκωμο: Το χθες και το σήμερα, Λευκωσία.
Μπαμπινιώτης Γ. (2005), Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων. Ερμηνευτικό, Ορθογραφικό, Ετυμολογικό, Συνωνύμων-Αντιθέτων, Κυρίων Ονομάτων, Επιστημονικών Όρων, Ακρωνυμίων, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα.
Πρωτοπαπά Κ. (2009), Τα έθιμα της γέννησης στην παραδοσιακή κοινωνία της Κύπρου, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XLIX, Λευκωσία.
Φιλοθέου Γ. (1980), «Μελισσοκομία», Λαογραφική Κύπρος 10,29, 81-83.
Χατζηιωάννου Κ. (1975), Η Αρχαία Κύπρος εις τας Ελληνικάς Πηγάς, τ. Δα΄και τ. Ε΄, Έκδοσις Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου, Λευκωσία.
Χριστοδουλίδης Χρ. (1994), Πέλλα-Πάις, Λεμεσός.
Pliny, Natural History, Loeb Classical Library, τ. 3, Rackham H. (μτφρ.) (1983), Harvard University Press, Cambridge.
Πηγή φωτογραφίας:
«Μέλι» (http://honeymell.blogspot.com/2010_04_01_archive.html)
Νατάσα Χαραλάμπους, Δήμητρα Δημητρίου, Μαρία Τσαγγάρη, Δήμητρα Ζαννέτου, Στάλω Λαζάρου, Σάββας Πολυβίου, Αργυρώ Ξενοφώντος
‘Πίττες’ (κηρήθρες) με μέλι στο παραδοσιακό ‘τζιβέρτι’ καμωμένο με αχυροπηλό, Κάτω Δρυς 2014.
φωτ: Έλλη Κορνιώτη
‘Πίττες’ σε κλαδί από άγριο μελίσσι, Κάτω Δρυς 2014.
φωτ: Έλλη Κορνιώτη
Παραδοσιακές Συνταγές
Γλύκισμα με τυρί και μέλι
Σύγχρονη συνταγή για επιδόρπιο, στο οποίο διασκευάζονται γνωστές γεύσεις της κυπριακής κουζίνας. Η αναρή αναμειγνύεται με τα αυγά και το αλεύρι, σχηματίζοντας ζύμη που τηγανίζεται σε κουλούρες. Πριν…
Παραδοσιακές Συνταγές
Διπλόπιττες με κορνιώτικο μέλι
"Κρατώντας το ρολό από τις δύο άκρες, το στρίβουμε. Στη συνέχεια τυλίγουμε τις δύο άκρες αντίστροφα σε σχήμα σαλιγκαριού και στο τέλος γυρίζουμε τον ένα σαλίγκαρο πάνω στον άλλο." (Θεογνωσία Ανδρέου…
Τεχνικές Παραγωγής
Μελισσοκομία και προϊόντα της (μελέτη)
Επισυνάπτεται μελέτη της Ε. Ριζοπούλου-Ηγουμενίδου (2000) 'Η παραδοσιακή μελισσοκομία στην Κύπρο και τα προϊόντα της (μέλι, κερί) κατά τους νεότερους χρόνους', στο Η μέλισσα και τα προϊόντα της…
Παραδοσιακές Συνταγές
Μελόκρεμα
Απλό γλυκό με αγνά υλικά της κυπριακής κουζίνας. Η συνταγή προέρχεται από τα Πυργά της επαρχίας Λάρνακας και φτιαχνόταν κατά τη δεκαετία του 1950. Την εποχή εκείνη, λόγω φτώχειας, οι άνθρωποι δεν…
Παραδοσιακές Συνταγές
Μπισκοτάκια νηστίσιμα με μέλι και πορτοκάλι
Αγνές πρώτες ύλες, όπως χυμός και το ξύσμα πορτοκαλιού, καθώς και το μέλι, κάνουν τα νηστίσιμα αυτά μπισκότα ιδιαίτερα νόστμα.
Παραδοσιακές Συνταγές
Παστελλάκι φιστικιού
Παραδοσιακό γλυκό από αγνά και θρεπτικά υλικά της κυπριακής κουζίνας. Το παστελλάκι ήταν ένα από τα χαρακτηριστικά εδέσματα που αγοράζονταν από τις υπαίθριες αγορές των πανηγυριών.
Παραδοσιακές Συνταγές
Πισίες δερυνειώτικες
Παλαιότερα παρασκεύαζαν τις πισίες κυρίως όταν έσφαζαν τον οικόσιτο χοίρο, αφού τις τηγάνιζαν με το λίπος του. Τις πισίες τις έφτιαχναν επίσης σε γιορτές, καθώς ήταν ένα από τα βασικά παραδοσιακά…
Παραδοσιακές Συνταγές
Τηγανίτες με μέλι και παστά φρούτα
Στην πρωτότυπη αυτή συνταγή οι τηγανίτες, γλυκό της σύγχρονης διεθνούς κουζίνας, αποκτούν καθαρά τοπικό χαρακτήρα. Η γέμισή τους αποτελείται από αγνά υλικά της κυπριακής φύσης: σύκα παστά, σταφιδάκια…
Παραδοσιακές Συνταγές
Χοιρινό φλαμαντζέρι με θυμαρίσιο μέλι
Κυρίως πιάτο μοντέρνας υφής, φτιαγμένο με υλικά της παραδοσιακής κυπριακής κουζίνας.