Το παξιμάδι.
Ονομασία - Προέλευση
παξιμάδι, ο δίπυρος άρτος (Κυπρή 1979 [2002²], λήμμα ποξομάτιν,το, 394) / παρασκευή από ζύμη, ξεροψημένη (Πέτρου-Ποιητού 2013, λήμμα Παξιμάδι-Ποξαμάτι, 109)
ΕΤΥΜ. < μεσν. παξιμάδιον < μτγν. παξαμάδιον (Γιαγκουλλής 2009, λήμμα ποξαμάτιν,το, 377)
< Πάξαμος, αρτοποιός και συγγραφέας μαγειρικής 1ος αι. μ.Χ. (Πέτρου-Ποιητού 2013, λήμμα Παξιμάδι-Ποξαμάτι, 109)
Ο Γεώργιος Λουκάς στο Γλωσσάριό του το λεξικολογεί ως ποξομάτιν ή παξιμάτιν και στον πληθ. ποξομάδκια· υποκ. ποξοματούδιν· παξαμᾶς, κατά το Λεξικό του Σουῒδα· πρόκειται για ρωμαϊκή λέξη (Κυπρή 1979 [2002²], λήμμα ποξομάτιν,το, 394).
Ο Ξενοφών Π. Φαρμακίδης στο Γλωσσάριό του στο λήμμα ποξαμάτιν σημειώνει πως κάποιοι το αποκαλούν παξιμάτι, με τροπή του -α σε -ο και του -ι σε -α. Στον πληθ. γίνεται ποξαμάδκια, υπκρ. ποξαματούιν - πληθ. τα ποξαματούδκια, μεγεθ. ποξαμαδκιά - πληθ. ποξαμαδκιές. Η ποξαμαδκιά ονομάζεται και καυκαλιά (Κυπρή 1983 [2003²], λήμμα ποξαμάτιν,το, 204).
Η φράση «Θέλει τζιαι το ποξαμάτιν βρεμένον» ειπώθηκε για κάποιον που προτίμησε την κρεμάλα, γιατί βαριόταν να βρέχει το παξιμάδι του μέσα στη φυλακή (Πέτρου-Ποιητού 2013, λήμμα Παξιμάδι-Ποξαμάτι, 109).
Συμπληρωματικές Πληροφορίες - Βιβλιογραφία
Οι εγκυμονούσες γυναίκες έφτιαχναν ποξαμάθκια, τα οποία κερνούσαν αυτούς που έρχονταν να τις επισκεφθούν όταν γεννούσαν: «Η λειχούσα έκαμνεν ποξαμάθκια πριν να γεννήσει τζιαι, ύστερα, άμα της έφερναν τα γλυτζιστά στα πιάτα, η λειχούσα έβαλλεν τους μέσα ποξαμάθκια. Στον παπάν που έκαμνεν τον αγιασμόν, όσσον [μόλις] τζι εγεννιέτουν το μωρόν, εδίαν η λειχούσα άσπρην κλωστήν με ποξαμάθκια ρεμμένα πάνω» (Μαυροκορδάτος 2003, 320).
Γιαγκουλλής Κ. Γ. (2009), Θησαυρός Κυπριακής Διαλέκτου. Ερμηνευτικό, Ετυμολογικό, Φρασεολογικό και Ονοματολογικό Λεξικό της Μεσαιωνικής και Νεότερης Κυπριακής Διαλέκτου, Βιβλιοθήκη Κυπρίων Λαϊκών Ποιητών,70, Εκδόσεις Theopress, Λευκωσία.
Κυπρή Θ. Δ. (επιμ.) (1979 [2002²]), Υλικά διά την σύνταξιν ιστορικού λεξικού της κυπριακής διαλέκτου, Μέρος Α΄, Γλωσσάριον Γεωργίου Λουκά, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XLI, Λευκωσία.
Κυπρή Θ. Δ. (επιμ.) (1983 [2003²]), Υλικά διά την σύνταξιν ιστορικού λεξικού της κυπριακής διαλέκτου, Μέρος Β΄, Γλωσσάριον Ξενοφώντος Π. Φαρμακίδου, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, IX, Λευκωσία.
Μαυροκορδάτος Γ. Ι. (2003), Δίκωμο: Το χθες και το σήμερα, Λευκωσία.
Πέτρου-Ποιητού Ε. (2013), Από πού κρατάει η σκούφια τους. Λέξεις και ιστορίες από τον κόσμο της γεύσης, Εκδόσεις Επιφανίου, Λευκωσία.
Σάββας Πολυβίου, Αργυρώ Ξενοφώντος, Τόνια Ιωακείμ
