Υδροκίνητοι μύλοι Κύπρου (μελέτη)

Στην Κύπρο το νερό, που ήταν αφθονότερο στο παρελθόν, αποτελούσε την κύρια μορφή εκμεταλλεύσιμης ενέργειας. Οι υδροκίνητοι αλευρόμυλοι έχουν πολύ μακρά ιστορική διαδρομή που μπορούμε να παρακολουθήσουμε, κυρίως μέσα από γραπτές μαρτυρίες, από τον 12ο μέχρι και τον 20ό αιώνα.
Όσον αφορά τους νερόμυλους των νεοτέρων χρόνων, τα σωζόμενα δείγματα είναι περίπου 200 και χρονολογούνται από τον 18ο μέχρι τον 20ό αιώνα.
Οι περιπτώσεις μύλων με όρθια, προσαρμοσμένη έξω από το κτίσμα φτερωτή, είναι ελάχιστες και διατηρούνται μόνο τα ερειπωμένα κτίσματα χωρίς τον μηχανισμό. Στην πλειοψηφία τους οι κυπριακοί νερόμυλοι διέθεταν οριζόντια, εγκατεστημένη μέσα στο κτίσμα φτερωτή, που περιστρεφόταν με υδατόπτωση.
Σημαντικά για ένα τόπο όπου οι συνθήκες επιβάλλουν τη σωστή διαχείριση και οικονομία του νερού, είναι τα υδραυλικά έργα υποδομής για τη συγκέντρωση, την αποθήκευση και τη διοχέτευση του νερού. Αποτελούν αναπόσπαστα μέρη του μύλου, κάποτε υψηλής τεχνολογίας, και περιλαμβάνουν φράγματα, δεξαμενές, αυλάκια με «δησιές», υδραγωγεία, λάκκους κλπ.
Οι νερόμυλοι απαντώνται σε ορεινές περιοχές αλλά και σε μακρινές κοιλάδες, όπου το νερό μεταφερόταν με αυλάκια σε μεγάλη απόσταση από την πηγή. Κατά κανόνα κτίζονταν σε απόκρημνες πλαγιές, αξιοποιώντας την υψομετρική διαφορά για την παραγωγή δυναμικής ενέργειας, υπάρχουν όμως συχνά μύλοι κτισμένοι σε συστάδες κατά μήκος ποταμού, ακόμη και σειρές μύλων, όπου το νερό περνούσε από τον ένα στον άλλο. Η πιο ενδιαφέρουσα περίπτωση ήταν οι 32 νερόμυλοι της Κυθρέας, που τροφοδοτούσε ο Κεφαλόβρυσος. Δύο από τους μύλους αυτούς συγκέντρωναν διπλάσια ποσότητα νερού και λειτουργούσαν με δύο σιφούνια, δύο φτερωτές και δύο ζεύγη μυλοπετρών.
Οι περισσότεροι νερόμυλοι λειτουργούσαν στο δυτικό τμήμα του νησιού (Πάφο), όπου υπήρχε αφθονία νερού και κατάλληλη γεωμορφολογία. Αντίθετα, στο ανατολικό τμήμα, στον σιτοβολώνα του νησιού, δεν υπήρχαν οι πιο πάνω προϋποθέσεις και, επομένως, οι νερόμυλοι ήταν ελάχιστοι