«Σπόροι αρτυσ̆ιάς»
Πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/File:K%C3%BCmmel_2012-07-08-9523.jpg
Είδος μπαχαρικού, πολύ συνηθισμένο στον παραδοσιακό τταβά αλλά και σε άλλα εδέσματα.
Ονομασία - Προέλευση
Πρόκειται για το κύμινο, που είναι ο επιμηκής, ωοειδής και καστανοκίτρινος καρπός του ομώνυμου αρωματικού φυτού, που αποξηραμμένος χρησιμοποιείται ευρύτατα ως καρύκευμα στη μαγειρική (Μπαμπινιώτης 2005, λήμμα κύμινο,το, 972).
ΕΤΥΜ. < μτγν. αρτυσία < αρτύω (Γιαγκουλλής 2009, λήμμα αρτυσ̆ιά,η, 80)
Επιστημονική ονομασία: Cuminum cyminum (Κυπρή 1983 [2003²], λήμμα αρτυσ̆ιά,η, 132)
Λειτουργικός Συμβολικός Ρόλος
Με αυτό το άρτυμα άρτυζαν το φαγητό που ονομαζόταν τταβάς. Η κοπανισμένη αρτυσ̆ιά θεωρούνταν αναγκαίο συστατικό για την παρασκευή αυτού του φαγητού. Σπάνια άρτυζαν και άλλα εδέσματα με αυτήν (Κυπρή 1983 [2003²], λήμμα αρτυσ̆ιά,η, 132).
Με τη χρήση αρτυσ̆ιάς παρασκευάζεται και το λεγόμενο «λαρτίν το πατσάλιν», δηλαδή λίπος με κρέας. Το κρέας φέρει χρώμα στο λίπος. Μαρινάρεται σε κρασί με αρτυσ̆ιάν και κόλιαντρον για 1-2 μέρες και στεγνώνει στον αέρα. Τρώγεται με ψωμί (Πέτρου-Ποιητού 2013, λήμμα Λαρτί το πατσαλί, 76).
Συμπληρωματικές Πληροφορίες - Βιβλιογραφία
Στην παραλογή «Ο Κωσταντάς» (Κιτρομηλίδου 1990, 42), η μητέρα του Κωσταντά, η οποία τον είχε ερωτευτεί, δολοφονεί τη νύφη της Μαρουδκιά και μαγειρεύει το συκώτι της, το οποίο και σερβίρει στον Κωσταντά. Τότε το συκώτι μιλά και αποτρέπει τον Κωσταντά, ο οποίος αυτοκτονεί όταν ανακαλύπτει το νεκρό σώμα της αγαπημένης του. Σύμφωνα με το ερμηνευτικό υπόμνημα του Μενέλαου Χριστοδούλου, το ποίημα ανήκει στην οιδιπόδεια και θυέστεια τάση που παρατηρείται σε μεσαιωνικές τραγωδίες της Ευρώπης που αντλούν στοιχεία από την κλασική μυθολογία.
Στο απόσπασμα, που αναφέρεται στο μαγείρεμα του συκωτιού της Μαρουδκιάς, εντοπίζεται αναφορά στη χρήση της αρτυσ̆ιάς:
«Πού τα μαλλιά την ἅρπαξεν, χαμαί τήν ἐξαπλώννει,
Τραβᾶ τζ̆αί τό μασ̆αίριν της, κόφκει τήν τζ̆εφαλήν της,
ἔσ̆σ̆ισεν τήν καρτούλλαν της τζ̆ι ἔβκαλεν το βλαντζ̆ίν της,
ἐφώναξεν τοῦ μάειρου γιά νά τό μαειρέψει.
''Μάειρε, πρωτομάειρε τζ̆αι πρῶτε τούς μαείρους,
ἔπαρ’ το τοῦτον τό βλαντζ̆ὶν γιά νά τό μαειρέψεις.
Βάλε ἕναν μόιν ἀρτυσ̆ιάν τζ̆αὶ ἕναν κιλόν πιπέριν,
Τζ̆αί φέρ’ του τό τοῦ Κωσταντᾶ νά φά΄ τό μεσομέριν.''»
Στο παρόν χωρίο τα καρυκεύματα είναι σε μεγαλύτερες ποσότητες, ίσως ως μέρος μιας υπερβολής της δημοτικής παράδοσης.
Απαγγελία: Τσελεπής Χασάν από Παναγιά. Καταγραφή: Αγγελική Πασχαλίδου (καλοκαίρι 1937).
Γιαγκουλλής Κ. Γ. (2009), Θησαυρός Κυπριακής Διαλέκτου. Ερμηνευτικό, Ετυμολογικό, Φρασεολογικό και Ονοματολογικό Λεξικό της Μεσαιωνικής και Νεότερης Κυπριακής Διαλέκτου, Βιβλιοθήκη Κυπρίων Λαϊκών Ποιητών,70, Εκδόσεις Theopress, Λευκωσία.
Κιτρομηλίδου Μ.Μ. (1990), Ακριτικά τραγούδια και παραλογές από την Κύπρο, Ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντη, Λευκωσία.
Κυπρή Θ. Δ. (επιμ.) (1983 [2003²]), Υλικά διά την σύνταξιν ιστορικού λεξικού της κυπριακής διαλέκτου, Μέρος Β΄, Γλωσσάριον Ξενοφώντος Π. Φαρμακίδου, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, IX, Λευκωσία.
Μπαμπινιώτης Γ. (2005), Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων. Ερμηνευτικό, Ορθογραφικό, Ετυμολογικό, Συνωνύμων-Αντιθέτων, Κυρίων Ονομάτων, Επιστημονικών Όρων, Ακρωνυμίων, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα.
Πέτρου-Ποιητού Ε. (2013), Από πού κρατάει η σκούφια τους. Λέξεις και ιστορίες από τον κόσμο της γεύσης, Εκδόσεις Επιφανίου, Λευκωσία.
Πηγή φωτογραφίας:
«Σπόροι αρτυσ̆ιάς» (https://en.wikipedia.org/wiki/File:K%C3%BCmmel_2012-07-08-9523.jpg)
Τόνια Ιωακείμ, Στάλω Λαζάρου, Μαρία Τσαγγάρη / Πετρούλα Χατζηττοφή, Αργυρώ Ξενοφώντος
Αρτυσιά αλεσμένη.
Πηγή: https://pixabay.com/en/cumin-spices-seasoning-756966/
Τρόφιμα
αρτύματα,τα
Συνήθως οι Κύπριοι με τη λέξη "άρτυμα" εννοούσαν μόνον το πιπέρι ("πεπέρι") και κανένα άλλο μπαχαρικό.
Τρόφιμα
Γύρος με σουμάτζι
Το εδώδιμο σουμάκι, του οποίου οι σπόροι χρησιμοποιούνται ως καρύκευμα σε πολλές μεσογειακές χώρες, είναι αυτοφυές στην Κύπρο.
Τρόφιμα
ζαχαρά - ζαφορά,η - σαφράν το
Η ζαχαρά ή το σαφράν είναι ένα πανάρχαιο μπαχαρικό το οποίο αποτελείται από τα κόκκινα αποξηραμένα στίγματα του μοβ λουλουδιού του φυτού κρόκος (Crocus Sativus).
Παραδοσιακές Συνταγές
Πατάτες γιαχνί Κλήρου
Σ' αυτή την ιδιαίτερη παραλλαγή της συνταγής για πατάτες γιαχνί, οι πατάτες ψήνονται σε σάλτσα ντομάτας μαζί με ρύζι. Το φαγητό αρωματίζουν αρτυσιά (κύμινο) και κανέλα.
Παραδοσιακές Συνταγές
Τταβάς
Ο τταβάς είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά κυπριακά φαγητά του φούρνου. Απαντάται σε διάφορες τοπικές παραλλαγές.
Παραδοσιακές Συνταγές
Τταβάς κορνιώτικος
Ο κορνιώτικος τταβάς ψήνεται κατά προτίμηση στο ομώνυμο πήλινο σκεύος, που κατασκευάζεται επίσης στο χωριό Κόρνος.
Παραδοσιακές Συνταγές
Τταβάς λευκαρίτικος
Ο λευκαρίτικος τταβάς παρασκευάζεται από αρνί ή κατσίκι και περιέχει επίσης ρύζι.
Παραδοσιακές Συνταγές
Τταβάς με κουνέλι
Ιδιότυπη παραλλαγή τταβά στην κατσαρόλα, από την Κυπερούντα. Το κουνέλι τηγανίζεται μαζί με κρεμμύδι, και στη συνέχεια το φαγητό σβήνεται με κρασί.
Παραδοσιακές Συνταγές
Τταβάς με πατάτες
Η εκδοχή αυτή του τταβά προέρχεται από το χωριό Βάσα Κοιλανίου. Οι γυναίκες του χωριού βάζουν στο φαγητό πατάτες, αρνίσιο κρέας, αρτυσιά και πάπρικα. Ο τταβάς σερβίρεται συνήθως στο κυριακάτικο…
Παραδοσιακές Συνταγές
Τταβάς νηστίσιμος
Εύγευστο και θρεπτικό φαγητό των νηστειών. Τα λαχανικά κόβονται σε κομμάτια και ψήνονται στο φούρνο, σε σάλτσα ντομάτας.
Παραδοσιακές Συνταγές
Φασόλια κόκκινα, σαλάτα
Ένας δροσερός γευστικός συνδυασμός φασολιών, μανιταριών, σέλινου, σιταροπούλας, πιπεριάς και κρεμμυδιού. Τη σαλάτα νοστιμίζει μείγμα από ελαιόλαδο, λεμόνι, αρτυσιά (κύμινο) και αλάτι.
Σκεύη και Εργαλεία
Χτιν, το
Τα γουδιά, μαρμάρινα ή κιόνενα, μπρούτζινα, πέτρινα και ξύλινα χρησίμευαν για το κοπάνισμα σπόρων, καρπών, αρτυμάτων, αλατιού